Μια σειρά από κοινωνικοπολιτικά συμβάντα υποδεικνύουν ότι ο ανθρώπινος φόβος, ο διάχυτος πανικός αλλά και η «τυφλή» κοινωνική και ατομική βία που βιώνουμε καθημερινά στις σύγχρονες κοινωνίες δεν αποτελούν τόσο τις ορατές «παρενέργειες» ή τα υποπροϊόντα της εγωιστικής ανθρώπινης φύσης, αλλά μάλλον την κυρίαρχη ιστορική επιλογή μιας νέας μορφής άσκησης εξουσίας. Το καινοφανές στοιχείο, σήμερα, δεν είναι η εκμετάλλευση από την εξουσία των εγγενών και διαχρονικών βιο-ψυχολογικών μηχανισμών του φόβου, αλλά η συστηματική καλλιέργεια και η καλοσχεδιασμένη διαχείριση του ανθρώπινου φόβου σε πλανητικό επίπεδο.
Αν, όπως όλα δείχνουν, η νέα σκιώδης βιο-πολιτική δεν προσβλέπει τόσο στη μεγιστοποίηση του οικονομικού κέρδους αλλά μάλλον στην ελαχιστοποίηση του εγγενούς βιολογικού πλούτου και της ποικιλομορφίας της ανθρώπινης ζωής, τότε η πλανητική απαξίωση της εργασίας και άρα της οικονομίας, όπως τη γνωρίζαμε μέχρι σήμερα, σε συνδυασμό με την ασαφή απειλή και τον διαρκή φόβο για την επιβίωσή μας -ως άτομων και ως είδους- καθιστούν κάθε ανθρώπινη ύπαρξη ρευστή και ευάλωτη, δηλαδή… αναλώσιμη.
Οι νευροβιολογικές προϋποθέσεις της βιο-πολιτικής διαχείρισης του φόβου
Δεν είναι λίγοι οι αναλυτές των κοινωνικών εξελίξεων που υποστηρίζουν, πλέον, ανοιχτά ότι το πλανητικό αίσθημα ανασφάλειας καθώς και ο μαζικός φόβος για τη φαινομενικά «άλογη» βία της κοινωνικής μας ζωής δεν αποτελούν πρόσκαιρα ιστορικά-κοινωνικά φαινόμενα που οφείλονται στον λυσσαλέο και απάνθρωπο νεοφιλελεύθερο ανταγωνισμό, αλλά είναι, αντίθετα, διαχρονικές και «έμφυτες» ανθρώπινες αντιδράσεις.
Υποστηρίζουν δηλαδή ότι πρόκειται για βιο-ψυχολογικές αντιδράσεις που είναι σύμφυτες με την ανθρώπινη φύση και, σε τελευταία ανάλυση, πηγάζουν από κάποια ασαφώς προσδιορισμένα «ένστικτα» επιθετικότητας ή φοβίας απέναντι στους «άλλους». Ανθρώπινα ένστικτα, τα οποία υποτίθεται ότι εντοπίζονται στον εγκέφαλό μας ή, εναλλακτικά, ότι βρίσκονται «εγγεγραμμένα» στα γονίδιά μας.
Ασχετα από το πόσο επιστημονικά δικαιολογημένες είναι αυτές οι απόψεις, φαίνεται πως συμβάλλουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση ενός φοβιστικού κλίματος που νομιμοποιεί τις ανθρωποκτονικές πολιτικές απέναντι στους «άλλους», τους διαφορετικούς από εμάς ανθρώπους.
Από τη βία του πανικού…
Πώς καλλιεργείται, στις μέρες μας, το αίσθημα του συλλογικού φόβου ή του πανικού που όλοι βιώνουμε απέναντι σε κάποια ατομική ή συλλογική απειλή, π.χ. οικονομική, πολιτική, πολεμική κ.λπ.; Μια επικείμενη απειλή, για να είναι σε θέση να μας επηρεάζει οφείλει, παραδόξως, να είναι ταυτόχρονα ορατή και επιμελώς απροσδιόριστη!
Για παράδειγμα, τα ΜΜΕ μάς βομβαρδίζουν καθημερινά και ανελέητα με απειλητικές ειδήσεις: πραγματικές ή επικείμενες οικονομικές καταστροφές, κλοπές, δολοφονίες, βιασμούς, απάνθρωπης βίας στρατιωτικές ή κατασταλτικές επεμβάσεις κ.ο.κ. Πρόκειται για πολύ προσεκτικά επιλεγμένες και επιμελώς διογκωμένες ειδήσεις που απώτερος στόχος τους είναι, όχι τόσο να μας ενημερώσουν, αλλά, ενισχύοντας τα εγγενή μας αισθήματα φόβου και ανασφάλειας, να μας παγιδεύσουν σε μια κατάσταση μόνιμης και χωρίς διέξοδο απειλής. Αυτές οι εικόνες ανείπωτης βίας εισβάλλουν καθημερινά, εγκαθίστανται στο μυαλό μας και επηρεάζουν παραλυτικά τη σκέψη μας. Η συστηματική καλλιέργεια του φόβου επειδή μας προετοιμάζει για τα χειρότερα εξυπηρετεί, κατά κανόνα, αδιαφανείς πολιτικές ή οικονομικές σκοπιμότητες.
Η αρχή λειτουργίας αυτού του ψυχολογικού μηχανισμού είναι αρκετά απλή: όσο λιγότερα γνωρίζουμε για την απειλή που ελλοχεύει τόσο περισσότερο απειλητική τη θεωρούμε. Το ότι αυτό συμβαίνει είναι λίγο-πολύ γνωστό. Πολύ λιγότερο γνωστό είναι μέσα από ποιους ακριβώς εγκεφαλικούς μηχανισμούς εσωτερικεύεται και αποτυπώνεται η βία του φόβου. Ενώ δηλαδή η φαινομενολογία και η κοινωνιολογία του φόβου έχουν αναλυθεί επαρκώς, οι νευροβιολογικές προϋποθέσεις αυτού του αρχέγονου και τεράστιας επιβιωτικής σημασίας συναισθήματος παραμένουν αδιαφανείς.
…στο υπόστρωμα της βίας
Στις βιολογικές επιστήμες με τον όρο «βίαιη» ή «επιθετική» συμπεριφορά περιγράφονται οι ενδογενείς βιολογικοί παράγοντες που προδιαθέτουν έναν οργανισμό σε βίαιη δράση απέναντι σε μέλη του ίδιου ή διαφορετικού είδους. Η επιθετική συμπεριφορά περιλαμβάνει λοιπόν συγκεκριμένες εκδηλώσεις βίας: «λεκτική» ή σωματική απειλή, θυμό, ανταγωνισμό και βίαιη επίθεση.
Μια άλλη σημαντική διάκριση σχετικά με τη βίαιη συμπεριφορά έχει να κάνει με το αν αυτή απευθύνεται σε μέλη της ίδιας ομάδας ή του ίδιου είδους (ενδοειδική) ή σε μέλη διαφορετικών ειδών (διαειδική επιθετική συμπεριφορά). Για παράδειγμα, μια γάτα συμπεριφέρεται εντελώς διαφορετικά όταν επιτίθεται σε ένα ποντίκι απ’ ό,τι όταν επιτίθεται σε μια άλλη γάτα. Και αυτό ισχύει για όλα τα ζώα, ανεξάρτητα αν είναι αρπακτικά, «αιμοβόρα» σαρκοφάγα ή «ειρηνικά» φυτοφάγα.
Επομένως, η βίαιη συμπεριφορά δεν αποτελεί καθόλου ένα μοναδικό και ενιαίο φαινόμενο, αλλά περιλαμβάνει ευρύτατο φάσμα αντιδράσεων, οι οποίες διαφοροποιούνται τόσο ως προς τα πρότυπα συμπεριφοράς που υιοθετούνται σε διαφορετικές περιστάσεις όσο και ως προς τα ενδογενή ή εξωγενή αίτια που πυροδοτούν αυτές τις εκδηλώσεις.
Εξίσου εντυπωσιακά αποτελέσματα με τη διερεύνηση του φόβου έχει να παρουσιάσει, τα τελευταία κυρίως χρόνια, και η έρευνα του εγκεφαλικού υποστρώματος και των νευροβιολογικών μηχανισμών που εμπλέκονται και πυροδοτούν την ανθρώπινη επιθετική συμπεριφορά. Οι νευροεπιστήμονες κατάφεραν να χαρτογραφήσουν κάποιες παλαιοεγκεφαλικές δομές, δηλαδή τις εξελικτικά αρχαιότερες δομές του εγκεφάλου, που δραστηριοποιούνται όποτε εκδηλώνουμε κάποια επιθετική ή βίαιη συμπεριφορά.
Από καιρό είναι γνωστό στους ειδικούς ότι το μεταιχμιακό σύστημα και ειδικότερα δύο δομές του, ο υποθάλαμος και η αμυγδαλή, παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη δημιουργία αισθημάτων όπως ο φόβος και η επιθετικότητα. Οταν εξαιτίας ενός τραύματος ή κάποιας ανωμαλίας διακόπτεται ή βραχυκυκλώνεται η επικοινωνία μεταξύ αυτών των δύο εγκεφαλικών δομών, το άτομο είναι ανίκανο να ελέγξει συνειδητά και να περιορίσει με τη θέλησή του τις εξαιρετικά βίαιες αντιδράσεις του. Μια επιστημονική παρατήρηση που ίσως εξηγεί την απίστευτη βία, ωμότητα καθώς και την παντελή έλλειψη φόβου ή τύψεων που συχνά επιδεικνύουν ορισμένοι δολοφόνοι (όχι όμως όλοι).
Επίσης, θεωρείται επαρκώς επιβεβαιωμένο ότι σε ορισμένες ενστικτώδεις αντιδράσεις επίθεσης ή φυγής, αποφασιστικό ρόλο παίζουν οι υποφλοιώδεις δομές του εγκεφάλου: ο δικτυωτός σχηματισμός, το μεταιχμιακό σύστημα, ο ιππόκαμπος, η αμυγδαλή, ο θάλαμος και ο υποθάλαμος. Αυτές οι εγκεφαλικές δομές που ενεργοποιούνται αμέσως με την εμφάνιση κάποιας πραγματικής ή φανταστικής απειλής είναι υπεύθυνες για την ταχύτατη (και άρα μη συνειδητή) ενεργοποίηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος ως απάντηση σε κάποιες απειλητικές καταστάσεις.
Αν και αρχικά οι ερευνητές πίστεψαν ότι σε αυτές τις πιο αρχαϊκές εγκεφαλικές δομές εντοπίζονται τα «κέντρα» της επιθετικότητας ή του πανικού, σήμερα θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι τέτοια αυστηρά οριοθετημένα εγκεφαλικά «κέντρα» για τη βία ή τον πανικό δεν υπάρχουν. Αντίθετα, στην εκδήλωση κάθε ιδιαίτερα βίαιης ή αντικοινωνικής συμπεριφοράς εμπλέκονται ευρύτατα νευρωνικά κυκλώματα. Διαπίστωσαν μάλιστα ότι, τόσο ανατομικά όσο και λειτουργικά, τα εγκεφαλικά κυκλώματα που εμπλέκονται στην εμφάνιση του φόβου και της βίας αλληλεπιδρούν μεταξύ τους προκειμένου να καθορίσουν τις κατάλληλες απαντήσεις του οργανισμού μας στις ενδογενείς πιέσεις ή στις αλλαγές του περιβάλλοντος.
Πάντως, καλό θα ήταν να έχουμε πάντα κατά νου ότι κάθε προσπάθεια να δοθεί μια αποκλειστικά νευροβιολογική εξήγηση του ανθρώπινου φόβου ή του πανικού ενέχει τον κίνδυνο να λειτουργήσει νομιμοποιητικά: εκλογικεύοντας και δικαιολογώντας «επιστημονικά» τις πιο απάνθρωπες και αντικοινωνικές πράξεις βίας. Όσο για το πώς τα ανθρώπινα συναισθήματα -και κυρίως τα αρνητικά- εμπλέκονται στις πολιτικές μας επιλογές και συνεπώς αποτελούν αντικείμενο πολιτικής διαχείρισης θα πούμε περισσότερα στο επόμενο άρθρο.
Η ανατομική του πανικόβλητου εγκεφάλου
Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες οι νευροεπιστήμες απέκτησαν τα απαραίτητα εργαλεία (υπολογιστική ηλεκτροεγκεφαλογραφία, λειτουργική μαγνητική τομογραφία κ.ά.) που απαιτούνται για τη διερεύνηση και τη χαρτογράφηση των εγκεφαλικών κυκλωμάτων του φόβου.
Ετσι, διαπίστωσαν ότι διαφορετικά πρωτογενή συναισθήματα (απέχθεια, φόβος, θυμός, ηδονή κ.ά.) παράγονται από την ενεργοποίηση διαφορετικών -αλλά όχι απομονωμένων- εγκεφαλικών κυκλωμάτων. Πιο συγκεκριμένα, ανακάλυψαν ότι στα συναισθήματα φόβου ή πανικού εμπλέκεται όχι μόνο ο νεόφλοιος αλλά και ένα πολύπλοκο κύκλωμα από πυρήνες του μεταιχμιακού συστήματος, που περιλαμβάνει μια σειρά από υποφλοιώδεις δομές (υποθάλαμος, θάλαμος, ιππόκαμπος, αμυγδαλή).
Τόσο οι πρωτοποριακές έρευνες του J.Ε. LeDoux όσο και οι μετέπειτα έρευνες του Α. Damasio ανέδειξαν τον αποφασιστικό ρόλο της αμυγδαλής στην παραγωγή των φοβικών συναισθημάτων. Οπως διαπίστωσαν πειραματικά, ο πρωταγωνιστικός ρόλος της αμυγδαλής στην παραγωγή του φόβου οφείλεται στο ότι αυτή βρίσκεται στο σταυροδρόμι πλήθους νευρικών οδών που συνδέουν τις πιο «αρχαϊκές» υποφλοιώδεις δομές με τις πιο πρόσφατα «εξελιγμένες» περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού.
Ετσι εξηγείται γιατί ένας άνθρωπος, όπως εξάλλου και τα περισσότερα ζώα, είναι σε θέση να βιώνει συναισθήματα έντονου φόβου ή και πανικού όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με κάτι που τον είχε τρομάξει στο παρελθόν. Οι άνθρωποι, όμως, μπορούν επιπρόσθετα να τρομοκρατηθούν από κάτι που απλώς τυχαίνει να διαβάσουν, να δουν ή να ακούσουν χωρίς ποτέ να το έχουν βιώσει προσωπικά κατά το παρελθόν!
Αυτή η τυπικά ανθρώπινη ικανότητα προφανώς οφείλεται στις πολύπλοκες διασυνδέσεις της αμυγδαλής με τις ανώτερες και ιδιαίτερα αναπτυγμένες φλοιικές δομές του εγκεφάλου μας, οι οποίες είναι σε θέση να επεξεργάζονται πολύ πιο αφηρημένες πληροφορίες.
Τελικά, για το υπερβολικό άγχος και τον πανικό που μας δημιουργούν οι βίαιες σκηνές και οι απειλητικές ειδήσεις των ΜΜΕ «ευθύνεται» σε μεγάλο βαθμό η ιδιαίτερα πολύπλοκη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου μας. Πράγματι, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, από τις μέχρι σήμερα έρευνες, τόσο στην τελική επεξεργασία των συναισθημάτων μας όσο και στη λήψη των περισσότερων «συνειδητών» αποφάσεών μας εμπλέκονται συγκεκριμένα και εν πολλοίς γνωστά νευρωνικά κυκλώματα του προμετωπιαίου φλοιού, τα οποία, όταν χρειάζεται, μπορούν μέσω των κατάλληλων νευροχημικών σημάτων να καταστέλλουν τη δραστηριότητα ορισμένων «βίαιων» και εξελικτικά πιο αρχαϊκών δομών του εγκεφάλου μας και συγκεκριμένα, του υποθαλάμου και της αμυγδαλής: δύο δομές του μεταιχμιακού συστήματος που εμπλέκονται άμεσα και, από κοινού, διαμορφώνουν τόσο τα αισθήματα φόβου ή πανικού που βιώνουμε όσο και τις βίαιες ή επιθετικές αντιδράσεις μας.
Όταν το κύκλωμα Φόβος-Βία βραχυκυκλώνει
Αν εξαιτίας ενός τραύματος, μιας γενετικής μετάλλαξης ή και λόγω των υπερβολικών εξωτερικών πιέσεων, διακοπεί ή αλλοιωθεί σημαντικά η φυσιολογική και αμοιβαία επικοινωνία του «αρχαιότερου» μεταιχμιακού συστήματος με τις δομές του πιο εξελιγμένου προμετωπιαίου φλοιού, τότε πιθανότατα ο άνθρωπος θα είναι παντελώς ανίκανος να ελέγχει συνειδητά τις συναισθηματικές του αντιδράσεις!
Μάλιστα, έχει διαπιστωθεί ότι όσο νωρίτερα στη ζωή ενός ανθρώπου διακόπτεται -από κάποια ασθένεια ή από τραύμα- αυτό το αμφίδρομο κανάλι επικοινωνίας και ελέγχου του «ανώτερου» προμετωπιαίου φλοιού με τις «κατώτερες» δομές του μεταιχμιακού συστήματος τόσο δραματικότερες είναι οι συνέπειες για τη φυσιολογική λειτουργία του εγκεφάλου του.
